Dawid Bajgelman

---

Życiorys

Dawid Bajgelman pochodził z rodziny o wyraźnych tradycjach muzycznych. Wśród jego siedmiu braci oraz siostry, wszyscy jako muzycy wykonywali zawód związany ze sztuką. Jego edukacja muzyczna rozpoczęła się pod okiem ojca, Szymona (Symy), który okazał się wyjątkowo utalentowanym klarnecistą i dyrygentem. Grał w orkiestrze łódzkiego teatru Scala oraz Łódzkiej Orkiestrze Symfonicznej, a także prowadził orkiestrę podczas seansów filmowych w łódzkich kinach oraz kino-teatrach.

Szlama Lejb, jeden z jego braci, był skrzypkiem w orkiestrze teatru Ararat. Inny brat, Abram (Artur), zajmował się kompozycją i był pianistą w popularnym jazzbandzie The Jolly Boys, posługując się pseudonimem Artur Bay. Chaim, również skrzypek i saksofonista, jako jedyny ocalał z Holokaustu, po wojnie założył orkiestrę The Happy Boys. Hanan był saksofonistą, specjalizującym się w jazzie, a Roza była utalentowaną pianistką. W rodzinie krążyły również plotki o Hermanie, który prowadził łódzki lokal Piccadilly.

Zawodową karierę muzyczną Bajgelman rozpoczął w 1905 roku jako skrzypek. Jego rodzina najpierw osiedliła się w Sosnowcu, a od 1912 roku mieszkała w Łodzi. W tym samym roku został dyrygentem orkiestry Teatru Żydowskiego Icchoka Zandberga, który miał swoją siedzibę w nieistniejącym dzisiaj budynku Teatru Wielkiego na ul. Konstantynowskiej 14 w Łodzi (teraz ul. Legionów), gdzie mieściło się 1250 widzów. Od 1915 roku pełnił rolę altowiolinisty w Łódzkiej Orkiestrze Symfonicznej.

Bajgelman skomponował operetki dla łódzkiego teatru Scala, którego dyrektorami byli Juliusz Adler oraz Herman Sierocki. Jego twórczość obejmowała m.in. utwory takie jak Dos skojtn mejdl, Di mume gnendil, czy Di szejne Berta. W 1920 roku, Dawid Herman powierzył mu opracowanie muzyki do inscenizacji Dybuka, spektaklu, który zdobył szerokie uznanie, grany 300 razy w teatrze Elizeum w Warszawie oraz podczas tournée po Europie i Stanach Zjednoczonych. W Holandii sztukę obejrzała nawet królowa z towarzyszącą jej świtą.

Muzyka Bajgelmana, mocno związana z tradycjami żydowskimi, zyskała ogromną popularność, a niektóre jej fragmenty były wielokrotnie wykonywane. Latem 1922 roku zaczął dyrygować operetkami w Teatrze Nowości w Krakowie. Pracował również jako kapelmistrz w pierwszym żydowskim teatrze miniatur, Azazel, który funkcjonował w Warszawie w latach 1926-1927. W 1926 roku towarzyszył krakowskiemu Teatrowi Nowości w ich podróży po Ameryce Południowej i Afryce.

W 1927 roku, wspólnie z Samuelem Wajnbergiem, opracował muzykę ludową do widowiska Welwele Szmadnik Samuela Korn-Teuera w warszawskim teatrze Scala. Bajgelman był również jednym z współzałożycieli teatru Ararat w Łodzi, gdzie pełnił funkcję kierownika muzycznego, tworząc muzykę do dziewięciu różnych programów. Podczas współpracy z dawnym zespołem Azazela, w 1930 roku, brał udział w utworzeniu Nowego Żydowskiego Teatru Rewii Halastra, dla którego skomponował program muzyczny Chaj gelebt i prowadził orkiestrę.

W latach 1933–1934 oraz 1937 roku był odpowiedzialny za kierownictwo muzyczne i dyrygowanie orkiestrą w teatrze rewiowym Di Idisze Bande. W 1935 roku w warszawskim teatrze Scala grano komedię muzyczną Kenigin Bin Ich, opartą na jego utworach. Prawdopodobnie w tym samym roku odbył tournée po Europie z zespołem Ararat, występując w Paryżu, Londynie i Brukseli. Jego działalność w teatrze zakończona była nocą 1939 roku w Warszawskim teatrze Nowości, gdzie działał w programie Raz na 100-lat i komponował muzykę do rewii Nadir un Wajn Nyszt, wystawianej w teatrze Scala przez Szymona Dżigana oraz Izraela Szumachera.

Bajgelman skomponował także wielu żydowskich pieśni, których wykonawcami były m.in. Lola Folman oraz Anna Grosberg. Tworzył utwory taneczne dla teatrzyków rewiowych, jak foxtroty, slow-foxy oraz tanga, które stały się wyjątkowo popularne w polskojęzycznym obiegu muzycznym. „Nie gniewaj się” oraz „Grzech” to tanga Bajgelmana, które uzyskały szczególne uznanie.

Witold Rychter śpiewał „Grzech” w kino-rewii Colosseum, ponadto utwór nagrała Wiera Gran w 1934 roku oraz Adam Aston. Serię jego tang utrwalono również na płytach przez Julę Żabińską, której teksty pochodziły od męża, Bolesława Żegoty.

Jako dyrygent nagrań dla Syreny-Electro, Bajgelman kierował sekcją muzyki żydowskiej, którą prowadził Samuel Wajnberg. Uczestniczył w nagraniach z Orkiestrą Wielkiej Synagogi w Warszawie, a także poprowadził orkiestrę w wielu nagraniach muzyki lekkiej, z udziałem utworów śpiewanych w jidysz przez Hermana Fenigsztajna.

W jego dorobku artystycznym znalazły się też znane kompozycje takie jak Jidn szmidn (Żydzi kują), Nisim, nisim (Cuda, cuda) oraz tango Harej at / Ich ganwe in der nacht (Kradnę nocą), które stworzył dla teatru Ararat do tekstów Mosze Brodersona.

Dodatkowo, Bajgelman pisał recenzje spektakli oraz eseje na temat muzyki, które były publikowane w łódzkim czasopiśmie „Najer Fołksblat” (Nowy Dziennik Ludowy). Jego żoną była aktorka teatrów żydowskich w Łodzi i Warszawie, Anna (Andzia) Foderman, która zmarła w getcie łódzkim. Ich syn, Pinchas (Piniek) Bajgelman, również muzyk, przeżył wojnę w ZSRR oraz emigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie zmarł w 1981 roku.

Łódzkie getto (1940–1944)

Dawid Bajgelman był znaczącą postacią w łódzkim getcie, gdzie w kreatywny sposób połączył swoją miłość do muzyki z tragicznymi realiami życia w tym miejscu. Stworzył orkiestrę symfoniczną, która koncertowała w Domu Kultury przy ulicy Krawieckiej 3, w której znajdowało się czterdziestu czterech utalentowanych muzyków. Pierwszy koncert symfoniczny odbył się 1 marca 1941 roku w tym samym Domu Kultury, a repertuar obejmował szereg utworów żydowskich, w tym kołysankę jego autorstwa.

W 1941 roku zrealizowano około 100 koncertów, co wydawało się obiecującym sukcesem. Niestety, liczba ta gwałtownie zmalała w roku 1942, a Bajgelman kontynuował kierowanie orkiestrą podczas okazjonalnych rewii w getcie, np. „Rewia nr 3”. Warto zwrócić uwagę, że był również kierownikiem muzycznym teatru Awangarda, który działał w Domu Kultury dzięki Mosze Puławerowi, wzorując się częściowo na przedwojennym Araracie. Niestety, w grudniu 1943 roku Dom Kultury został zamknięty, co ograniczyło artystyczne wyrażenie w tym miejscu.

Mimo trudnych okoliczności, Bajgelman nie zaprzestał pracy kompozytorskiej, tworząc dziesiątki nowych melodii. Komponował także muzykę do dwóch głęboko emocjonalnych wierszy autorstwa poety Jeszajahu (Szaję) Szpigla, które powstały po śmierci jego ukochanej córki Ewy. Utwory te to „Niszt kajn rożinkes, niszt kajn mandlen” (Ani rodzynki, ani migdały), będące nawiązaniem do popularnej piosenki ludowej „Rożinkes mit mandlen”, oraz „Mach cu di ejgelech” (Zamknij oczęta). Oba zostały zaśpiewane przez Alę Diamant podczas otwarcia Domu Kultury, jednak mimo zakazu prezesa Rumkowskiego, zyskały ogromną popularność wśród mieszkańców getta.

Inne znane utwory Bajgelmana z tego okresu to „Dos sznajderl” (Krawczyk) z tekstem Szymona Janowskiego, „Zamd glijen ojf der zun” (Piaski żarzą się w słońcu) na słowa Mosze Wolmana oraz trzy kompozycje, które powstały we współpracy z poetą Abrahamem Joachimowiczem: „Szpiglt zich ojf der szojb di zun” (Słońce przegląda się w szybie), „Cu a wolkn” (Do chmury) oraz „Pastuszke” (Pastuszek). Co ciekawe, Bajgelman osobiście pisał teksty do niektórych ze swoich utworów, jak na przykład „Cygajner lid” (Cygańska pieśń), poświęconą zagładzie łódzkich Romów, czy „A jidisz lidl” (Żydowska piosneczka), oraz „Kinder jorn” (Dziecięce lata).

Niestety, w sierpniu 1944 roku, podczas brutalnej likwidacji łódzkiego getta, Bajgelman został wywieziony w jednym z ostatnich transportów do KL Auschwitz. Stamtąd trafił do jednego z podobozów, gdzie, zgodnie z relacją współwięźnia, also istniejącego wcześniej w łódzkim getcie – Altera Szlamkowicza, został tragicznie zamordowany przez pijanego lagerältestera.

Utwory i praca

Działalność dyrygencka

W dorobku Dawida Bajgelmana znajduje się wiele znaczących wydarzeń i produkcji. Należy do nich m.in. Kengin Bin Ichi, wystawiane w Teatrze Scala, gdzie Bajgelman pełnił rolę dyrygenta w 1935 roku. W kolejnych latach, w okresie grudnia 1937 do lutego 1938, miał zaszczyt prowadzić spektakl A chasene in Sztetł w tej samej instytucji teatralnej, usytuowanej przy ulicy Dzielnej 1 w Warszawie.

Nie sposób pominąć także wydarzenia Wielka defilada artystów, w ramach którego doświadczono humoru, śmiechu oraz satyry, w wykonaniu zespołu teatru Scala. Prezentacje odbyły się w teatrze Nowości na Bielańskiej 5, gdzie Bajgelman współtworzył niezapomniane występy.

Nagrania

Kariera nagraniowa Dawida Bajgelmana jest równie bogata. W grudniu 1932 roku wyruszył w świat z nagraniem Nie gniewaj się, współautorstwa Bajgelmana i Sława, które wykonuje Tadeusz Faliszewski. Nagrania te noszą numery SE3893 oraz SE3905, z numerem matrycowym 22965.

Kolejnym istotnym dziełem jest Moses Kusewicki, które w 1938 roku zarejestrowano z udziałem Warschauer Grossen Synagoge Orchestra pod kierownictwem Dawida Beigelmana. Oprócz tego, w tym samym roku powstały nagrania dla Anna Grosberg z utworem Judishe Gesang mit Orchestrabegeitung, a także dla tanga Grzech, z repertuaru teatru „Jidishe Bande” i rewii „Colosseum”.

W repertuarze Bajgelmana znajdują się również inne tanga, takie jak Szajndełe, Ja ci chętnie przebaczę!, Oddałam serce ci oraz Zostały sny, które były nagrywane w lipcu i sierpniu 1935 roku.

Muzyka do piosenek

Na uwagę zasługuje również twórczość Bajgelmana w zakresie muzyki do piosenek. Przykładem jest „Pieśń nad pieśniami”, skomponowana przez Zucanowicza i zaprezentowana 24 stycznia 1930 roku na scenie łódzkiego teatru Ararat w rewii Aby Żyć.

---

Oceń: Dawid Bajgelman

---